منتشر شد: درآمدی بر ادبیات‌شناسی

ناشر: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
تاریخ و محل انتشار: تهران، دی‌ماه ۱۳۹۶
صفحات: 218
شمارگان: 500
قیمت 14000 تومان

ساختار کتاب درآمدی بر ادبیات شناسی

فصلهای شش‌گانۀ کتاب

‏1. صد سال ادبیات‌شناسی در ایران......................... ‏‏‏25‏
‏2. رشتۀ ادبیات فارسی در ترازوی نقد ..................... ‏55‏
‏3. از علم الادب به سوی ادبیات‌شناسی .................. ‏71‏
‏4. پژوهش در ادبیات ............................................ ‏111‏
‏5. فرایندهای حرفه‌ای در پژوهش ادبی .................... ‏137‏
‏6. کاربران دستاورد پژوهش‌های ادبی ‏ ................... 177‏
انجام سخن ‏....................................................... 197‏

مطالب شش فصل کتاب به این قرار است:

فصل‌های 1 و 2 از چشم‌انداز تاریخی، ‏برآمدن ادبیات فارسی در دانشگاه و روند تاریخی شکل‌گیریِ نهاد مستقر ادبی در ایران را به بحث ‏می‌گذارد و سیر تطور آن را تا به امروز بررسی می‌کند. بسیاری از تلقی‌های ‏جاافتاده و مُتصلّب دربارۀ ‏ادبیات، متن، شرح، تفسیر، شناخت و کارکرد این مفاهیم، در دوران آغازین شکل‌گیری همین نهاد‌‌‌‌، رقم ‏خورده و تا امروز پا برجاست. فصل دوم مبانی نظری و روش‌شناختیِ رشتۀ ادبیات فارسی را به نقد گرفته ‏است و برخی کاستی‌ها را نشان داده است. این کاستی‌ها از منظر نگرش‌های انتقادی نوین مطرح است. ‏بخش عمدۀ مطالب این دو فصل طی دو شمارۀ مجلۀ بخارا (شماره‌های 93‌‌‌‌ و 120) منتشر شده است.‏

فصل سوم می‌کوشد تا ادبیات و ارزش‌هایش را بر مبنای نگرشی همسو با مقتضیات روزگار ما بازتعریف ‏کند. چیستی ادبیات‌‌‌‌ از منظرهای مختلف، ارزش ادبیات، فعالیت‌های چهارگانۀ «آفرینش‌‌‌‌، خوانش‌‌‌‌، ‏آموزش‌‌‌‌، پژوهش» که در گفتمان‌های ادبی صورت می‌گیرد و نسبت دانشگاه با این کنش‌ها‏ی چهارگانه، ‏موضوع اصلی این فصل است. این فصل‌ تلاش دارد تا هویت و مرزهای ادبیات‌شناسی را به مثابه یک ‏رشتۀ دانشگاهی تبیین کند. برای این کار حدود و ثغور دو مأموریت این رشته یعنی آموزش و پژوهش را ‏مشخص کرده است. ‏

فصل چهارم از پژوهش ادبی‌‌‌‌، قلمروها و شاخه‌های آن بحث می‌کند و با طراحی الگویی با سه اصل نظام ‏بخش (شامل کانون شناخت‌‌‌‌، هنجار‌‌‌‌، حرکت) روشی برای دستیابی به یک معرفت منسجم دربارۀ ‏موضوعات و مفاهیم ادبی پیشنهاد کرده است. در پایان فصل از ماهیت ذوق ادبی و نسبت آن با پژوهش ‏ادبی سخن رفته است.

فصل پنجم، اختصاص به فرایندهای حرفه‌ای در پژوهش ادبی دارد. نُه کارویژۀ ‏تخصصی که در مجموعۀ تحقیقات ادبی انجام می‌گیرد با عنوان کار حرفه‌ای محققان ادبی‌‌‌‌، معرفی شده و ‏برای هر تخصص‌‌‌‌، کانون شناخت‌‌‌‌، کارویژه‌‌‌‌، مأموریت و مواضع کاربری دستاوردها تعیین شده است. ‏

در فصل پایانی از راهکار گسترش قلمروهای موضوعی رشته بهره جسته و با طرح مطالعات میان‌رشته‌ای ‏آن را به رشته‌های دیگر نزدیک ساخته است. این فصل شکل بهره‌بری از دستاورد پژوهش‌های ادبی را ‏در سه حوزه: 1) خود رشتۀ تخصصی 2) دانش‌های دیگر علوم انسانی 3) فرهنگ عمومی تبیین کرده و ‏نسبت میان نتایج ادبیات‌شناسی با آن سه قلمرو را نشان می‌دهد.‏

هدف این کتاب، بیش از آن که تحصُّل ساختاری برای رشتۀ ادبیات فارسی باشد برانگیختن اذهان ‏صاحب‌نظران به تأمل دربارۀ هویت، نقش و بقای این رشته است.‏‎ ‎ممکن است بگویند اکنون که نگاه‌ها ‏همه معطوف به مطالعات میان‌رشته‌ای در جوامع دانشگاهی است این پافشاری بر تحدید کار حرفه‌ای در ‏یک رشته، وجهی ندارد. اما می‌دانیم که رشتۀ ادبیات فارسی با آن که به‌طور سنتی با بیشتر قلمروهای علوم ‏قدیم، تداخل و تساهُم داشته اما تا کنون دامنۀ کار تخصصی خود را به دقت تعریف و تحدید نکرده ‏است. این کتاب نخستین گام برای تبیین حدود و ماهیت دانش ادبیات‌شناسی است. مقدمۀ کار ‏میان‌رشته‌ای آگاهی از حدود دانش و روش‌های هر رشته است. هم متخصص ادبیات‌شناس باید درک ‏روشنی از تخصص خویش داشته باشد، هم پژوهشگری که از رشتۀ دیگری برای همکاری میان رشته‌ای ‏به جانب ادبیات می‌آید نیازمند آگاهی از فرایندها و روش‌های مطالعات ادبی و زوایا و خبایای دانش ‏ادبیات‌شناسی‎ ‎است.‏
امید آن که این درآمد بتواند گفت‌وگوهای روشنگرانه را در این موضوع تداوم بخشد. بدیهی است که از ‏رهگذر بحث نقادانه و تضارب آراء اهل نظر‌‌‌‌، انتظارات جامعه و کارکرد فرهنگی و اجتماعی تحقیقات ‏ادبی و چشم‌انداز آیندۀ این رشته بیشتر شایستۀ اِمعان نظر خواهد شد.‏

فهرست
سپاس‌گزاری .............................................................. ‏5‏
سخن پژوهشگاه.......................................................... ‏7‏
پیشگفتار................................................................... ‏19‏

‏1. صد سال ادبیات‌شناسی در ایران......................... ‏‏‏25‏
‏1-1. پنج مرحله در تاریخ رشتۀ زبان و ادبیات فارسی.......... ‏26‏
‏1-1-1. تأسیس نهاد ملی ادبیات (1307 -1332)................‏ ‏27‏
‏2-1-1. گسترش نظام ادبی دانشگاهی (1332-1357) .......‏ ‏28‏
‏3-1-1. چرخش انقلابی نهاد ادبی (1357-1370)‏ ‏............... 30‏
‏4-1-1. تکثرگرایی با نظریۀ ادبی (1370-1390) .................. ‏33‏
‏5-1-1. چالش با کارآمدی (از اواخر دهۀ 80)‏ ...................... ‏36‏

‏2-1. محققان زبان و ادبیات فارسی ................................. ‏38‏
‏1-2-1. پیشگامان مطالعات زبان و ادبیات ‏.......................... 38‏
‏2-2-1. استادان رشتۀ ادبیات فارسی ‏‏.............................. 39‏
‏3-2-1. ادبیات‌شناسانِ دیگر رشته‌ها ‏............................... ‏40‏

‏3-1. مبانی فکری ادبیات‌شناسی فارسی ‏‏........................ 43‏
‏1-3-1. رویکرد ملی‌گرا ‏.................................................. 43‏
‏2-3-1. رویکرد چپ‌گرا ................................................... 45‏
‏3-3-1. رویکرد اسلامی ‏................................................. 47‏
‏4-3-1. رویکرد نظریه‌گرا ‏................................................. 49‏
‏4-1. ارزش متن ادبی در چهار نظرگاه .............................. ‏50‏

‏2. رشتۀ ادبیات فارسی در ترازوی نقد ..................... ‏55‏
‏1-2. گستردگی موضوع................................................. ‏55‏
‏2-2. اکتفا به حفظ و انتقال دانش.................................... 57‏
‏3-2. اَصالت گذشته و تاریخ............................................ ‏59‏
‏4-2. صدرنشانی ادبیات تعلیمی و عرفانی........................ ‏62‏
‏5-2. ایدئولوژی‌سازی ادبیات فارسی ‏............................... 63‏
‏6-2. تأکید بر معنای قطعی: انکار متن باز‏ ......................... ‏65‏
‏7-2. بحران روش و نظام‌مندی ‏........................................ 66‏
‏8-2. ادبیات، بیرون از چالشهای علوم انسانی .................. ‏67‏

‏3. از علم الادب به سوی ادبیات‌شناسی ................ ‏71‏
‏1-3. ادب چیست؟ ‏..................................................... 72‏
‏2-3. ادیب و ادبیات‌شناس ........................................... ‏72‏
‏3-3. چیستی ادبیات .................................................. ‏76‏
‏4-3. ادبیات و ارزش‌هایش ‏........................................... 81‏
‏1-4-3. ادبیات سازندۀ ارزش ‏........................................ 82‏
‏2-4-3. ارزش خود ادبیات ‏............................................ 85‏
‏5-3. چهار کنش اصلی در ادبیات .................................. ‏88‏
‏1-5-3. آفرینش ادبیات ................................................ ‏88‏
‏2-5-3. خوانش ادبیات ‏................................................ 89‏
‏3-5-3. آموزش ادبیات ................................................ ‏90‏
‏4-5-3. پژوهش ادبیات ............................................... ‏90‏
‏6-3. ادبیات‌شناسی‌‌‌‌، یک رشتۀ دانشگاهی ................... ‏95‏
‏7-3. آموزش علمی ادبیات .......................................... ‏99‏
‏1-7-3. آموزش نگارش خلاق‏ ....................................... ‏100‏
‏2-7-3. آموزش ادبیات و بازار کار ................................... ‏104‏

‏4. پژوهش در ادبیات ............................................ ‏111‏
‏1-4. گسترۀ پژوهش در ادبیات .................................... ‏112‏
‏2-4. پژوهش ادبی چیست؟ ‏....................................... 113‏
‏1-2-4. سه اصل نظامبخش در پژوهش ادبی ................. ‏113‏
‏2-2-4. کانون شناخت در ادبیات‌شناسی....................... 117‏
‏3-2-4. شاخه‌های پژوهش و کانونهای شناخت .............. ‏120‏
‏3‏-4‏. نقش ذوق ادبی در پژوهش ................................. ‏126‏

‏5. فرایندهای حرفه‌ای در پژوهش ادبی ................ ‏137‏
‏1‏-5‏. متن‌پژوهی........................................................ ‏139‏
‏2‏-5‏. زبان‌پژوهی ادبی................................................ ‏147‏
‏3‏-5‏. شکل‌‌پژوهی .................................................... ‏149‏
‏4‏-5‏. متن‌گردانی ‌پژوهی ‏............................................ 152‏
‏5-5. معنی‌پژوهی .................................................... ‏154‏
‏6-5. همسانی‌پژوهی ‏............................................... 158‏
‏7-5. پژوهش انتقادی متن ......................................... ‏161‏
‏1-7-5. نقد ادبیِ متن ‏............................................... 164‏
‏2-7-5. نقد فرهنگی ِمتن ‏........................................... 166‏
‏8-5. تطورپژوهی ‏..................................................... 169‏
‏9-5. نظریه‌پژوهی .................................................... ‏172‏
‏10-5. همپوشانی فرایند‌ها  ....................................... 174‏

‏6. کاربران دستاورد پژوهش‌های ادبی ‏   ............... 177‏
‏1-6. پژوهش ادبی در خدمت ادبیات‌شناسی   .............. ‏179‏
‏2 -6. پژوهش ادبی در خدمت دیگر دانش‌ها ............... ‏181‏
‏1-2-6. ادبیات و جامعه‌شناسی ............................... ‏184‏
‏2-2-6. ادبیات و روان‌کاوی ....................................... ‏185‏
‏3-2-6. ادبیات و زبان‌شناسی .................................. ‏186‏
‏4-2-6. ادبیات و تاریخ‌‏‎پژوهی ................................... ‏187‏
‏3-6. سهم ادبیات در همکاری میان‌رشته‌ای ‏............... 188‏
‏4-6. پژوهش ادبی در خدمت جامعه ‏......................... 190‏
‏1-4-6. مأموریت اجتماعی ادبیات‌شناسی ‏................. 190‏
‏2-4-6. کارکرد اجتماعی نقد ادبی ............................ ‏194‏

انجام سخن ‏.................................................... 197‏
چند پیشنهاد برای پویایی رشتۀ ادبیات فارسی ‏......... 199‏
مرام‌نامۀ ادبیات‌شناسان ....................................... ‏200‏

پیوست ‏............................................................. 207‏
گرایش‌های کارشناسی ادبیات انگلیسی ................ ‏207‏
نمایه ................................................................ ‏209‏