فناوری در کلاس صائب (2): دیداری‌سازی

در یادداشت پیشین از دوستان خواسته بودم که روشهایی که برای کاربرد ابزارهای آموزشی دیجیتال در درس صائب تبریزی می‌شناسند پیشنهاد کنند. دوستان کاروندنشین، اندر موافقت و مخالفت با این روش در رشتۀ ادبیات فارسی نظرهایی بیان کردند و بعضاً پیشنهادهایی ارائه فرمودند. من در گفتگو با دوستان بیشتر پرسش طرح کردم تا آنجا که حوصله برخی از دوستان تنگ شد و کسی بر من مهمیز زد که «به جای پرسش بهتر است راهکار ارائه دهی». نوشتم سمعاً. 

اما چگونه با کمک ابزارهای تکنولوژیک، آموزش شعر صائب را آسان‌تر، سریعتر، جذابتر و مؤثرتر کنیم. در پاسخ به این پرسش چند راهکار عملی در درس صائب که به نظرم رسید طی چند یادداشت آینده تقدیم کاروندنشینان عزیز خواهم کرد:

1.صائب و خوشنویسی

در درس صائب یکی از موضوعاتی که قابلیت بهره‌گیری از فناوری دیجیتالی دارد  هنر خوشنویسی در زندگی و شعر است.  وفور اصطلاحات هنر خوشنویسی در اشعار صائب نشان از آن دارد که صائب هنر خوشنویسی را بشخصه ورزیده و در آن مهارت ‏تمام داشته است.‏ در تصویرهای شعری وی بویژه مثلهایی که برای مدعاهایش به اسلوب ‏معادله و تمثیل می‌آورد مفاهیم و تجربه‌های خطاطی و خوشنویسی فراوان است.  [1]حتی به گمان برخی از محققان صائب، دارای سبک خاصی در خوشنویسی بوده است.  نسخه‌هایی از آثارش نیز هست که به گمان برخی محققان به خط خود وی نوشته شده است.

موضوع «خوشنویسی و صائب» را می‌توان با روشهای دیداری‌سازی[2]  بسیار جذاب و مؤثر ارائه کرد چنان که فواید متعددی از آن حاصل آید. تأثیر تصویر زیاد است و «یک عکس ارزش 1000 واژه را دارد». بویژه مفاهیمی که مخاطب ما هیچ تصوری از آن ندارد. مثل خط ریحان،  قلم فولاد و ...

دو پیشنهاد عملی:

1.نمایش دستخط صائب.

صائب از معدود شاعرانی است که دستخطهایی به او منسوب از چهار قرن پیش در دسترس  ماست. دیوان از وی با خطی بسیار شیرین و پخته به صورت عکسی (facsimile) منتشر شده[3] که می‌گویند به خط خود اوست. اما حواشی وی بر سفینۀ صائب (تدوین 1088 ق) مسلماً دستخط خود اوست. در حواشی ‏نسخه‌هایی که به خط  کاتب و کتابدار شخصی وی، عارف تبریزی باقی است، خود صائب با خطی پخته اشعاری نوشته و مطالبی را متذکر شده است. دستخط صائب در پایان چند دیوان که نشان تأیید محتوا و صحت کتابت را دارد نیز موجود است.

طرح این موضوع به کمک عکس دستنویسها، در کلاس صائب برای دانشجو جذاب خواهد بود. مدرس می‌تواند به بحثهای مفیدی در باب نسخه‌شناسی، نقد نسخه‌ها، و هنر خوشنویس و کتاب‌آرایی دامن بزند. و دانشجویان را هم با انواع خطوط (بویژه خط نستعلیق و شکسته) آشنا کند و هم با استفاده از امکانات ابزارهای دیجیتالی (مثل بزرگنمایی) دقت آنها را برای تطبیق نسخه‌ها بالا ببرد. پرسشهایی از این دست می‌تواند آغازگر بحث باشد:

• دستخطها و حاشیه‌ها بر دستنویسها روزگار صائب تا چه اندازه می‌تواند از خود او باشد؟
• دستخط عارف و صائب، چقدر با هم متفاوت است؟ (نقل است که عارف تبریزی،شیوۀ خوشنویسی صائب را ‏تقلید می‌کرده است.)

فواید میان‌رشته‌ای بحثها:

• آموزش نحوۀ شناخت دستخط‌ و مقایسۀ دستخطها
• آشنایی با رسم الخط فارسی در دستنویسها
• آشنایی با قلم، کاغذ، مرکب، صفحه آرایی، سطربندی، و کتاب‌آرایی در صنعت کتاب قدیم

 2. دیداری سازی ایماژهای خوشنویسی

ایماژهای شعری الهام گرفته از هنر خوشنویسی در شعر صائب بسیار  است و فهم بخشی از شعرهای وی مستلزم آشنایی با هنر خوشنویسی در آن عصر است. برخی از ایماژهای فن خوشنویسی که صائب با آنها مضامن باریک و شگفت ساخته از این قرارند:

خط غبار، خط ریحان، خط یاقوت، خط ژوليده، خط مشکين ‏رقم، چاک قلم، شق انگشت منشی، ریش شدن قلم، خامۀ فولاد، شق خامه، مشق، صرير خامه، مسطر و ‏خط، سواد قطعۀ ريحان، قلم نسخ، قلم شکسته، صفیر خامه، مد، نقطۀ خط، سرمشق خط، مسطر و صفحه، ‏لیقه دوات، گره ني و ناخن و ...

مدرس بیتهای حاوی این ایماژهای خوشنویسی را به بحث می‌گذارد.

• صائب چه ایماژهایی به کار برده است؟
• مثلاً با خط ریحان چه مضمونهایی ساخته؟

با استفاده از عکس خطهای فارسی و لوازم خوشنویسی، و دعوت دانشجویان به دقت در تصویرها، آنها را به تجربۀ شعری صائب نزدیک کرد و ظرافتهای نگاه صائب و باریک بینی وی در کشف مضمون را به ایشان نشان داد.

اگر مدرس صائب بتواند دانشجوی ناآشنا با صائب و سبک هندی را تنها با موضوع خوشنویسی در شعر صائب در یک دورۀ درسی آشنا سازد، کلید  ورود به سپهر ادبی نازک‌خیالی و  فن خوشنویسی قرن یازدهم را به دانشجویش داده است.

فایدۀ مهمتری که به کارگیری ابزارهای فناوری همراه دارد آن است که مدرس می‌تواند بحث و گفتگو، پرسش و پاسخ، جستجوها و بررسی تصویرها را به فضای مجازی و بیرون از ساعت کلاس انتقال دهد و فرصت بیشتری را در کلاس به خواندن و تحلیل نمونه‌ها بپردازد.

اگر مدرس در یکی از شبکه‌های مجازی (وبلاگ، وب سایت، فیس بوک، تلگرام، اینستاگرام، آکادمیا، گوگل پلاس، و ....)، صفحه یا گروه ویژه برای کلاس خود طراحی کند دانشجویان می‌توانند با شور و شوق بیشتری  حتی اوقات فراغت خود را به بحث و جستجو در بارۀ موضوع صائب و خوشنویسی بپردازند. و یافته‌ها و دیدگاههای خود را در اختیار همکلاسیها و مدرس قرار دهند و شرکت در کارگروهی و گفتگوی علمی را تمرین کنند.

مدرس و دانشجویان اسناد دیجیتالی را در صفحۀ گروهی ویژه صائب قرار می دهند و امکان بحثهای گروهی و تبادل نظر میان دانشجویان و استاد در خارج از کلاس فراهم می شود. وبگاههای دانشگاهی بعضاً امکانات خوبی هم در دسترس  میگذارد.

با ایجاد گروههای هم‌پژوهی و حلقه‌های مجازی برای درس این فواید حاصل می‌شود:

• جستجوی گروهی برای یافتن اسناد و منابع در بارۀ خوشنویسی و شعر صائب
• بحث در بارۀ ارزش منابع و اسناد
• دسترسی بی هزینه و آسان منابع مخصوصاً دستنویسهای حجیم
• دسترسی لحظه‌ای به همه بحثها
• وجود اسناد کافی برای ارزیابی میزان مشارکت دانشجویان و نوع فعالیت آنها
• رقابت دانشجویان برای شرکت در بحث

پنجره‎هایی به بیرون از کلاس صائب

 پانویس‌ها