زنانی که شعر مردانه می‌سرودند

دمبدم همچو صبا گرد سرایت گردم

تابرون آیی و خاک کف پایت گردم

(جواهر العجایب، 968 ق: 137)

دشوار است که بتوان قبول کرد در دوران حکومت مذهبی سختگیر شاه طهماسب، زنی عاشق شود در اطراف خانۀ معشوق بگردد و منتظر بیرون آمدنش باشد و چنین بسراید. این بیت حالات مردی عاشق را به ذهن متبادر می کند که مانند سگ اطراف خانۀ معشوق پرسه می‌زند و خود را خوار و خاک وی می کند. اما فخری هروی تذکره نویس قرن10 ( که در هند تذکره‌اش را نوشته) این بیت را به نام دختر غزالی یزدی آورده است؛ این بیت در اوج وقوع سرایی قرن دهم سروده شده، درست زمانی که غزل فارسی آکنده از عشق به معشوقان مذکر و خردسال است.
در همان روزگار هلالی جغتایی، وحشی باقی و محتشم کاشانی معشوقشان را در چهرۀ سوارکاری جنگاور بر سر زین اسب توصیف کرده اند. معشوقی که مانند شاطر جلال، پری بر سر دستار می‌زده و سوار بر رخش، کمان کشیده، قبای ترکانه در تن، برای ورود به بزم چنان لباس پوشیده که گویی به تنهایی می‌رود تا بر هزار لشکری زره پوش بزند:

چو شاخ گل شده کج در میان خانۀ زین
إتاغه از سر دستار مایلِ سر دوش

ز رخش راندنش از ناز در نشیب و فراز
زمین ز شوق به افغان و آسمان به خروش

نموده دوش بدوش ابروان خم به خمش
به زور غمزه کمان‌ها کشیده تا سر دوش

سرشک کرده هم آغوش کامکاران را
قبای ترک که تنگش کشیده در آغوش

لباس بزم به بر آمد آن چنان که مگر
رود جریده زند برهزار جوشن پوش
                                          ( محتشم کاشانی، دیوان، غزل ش 165، ص 1000)

و باز در همان زمان خانمی با «نام حیات که گویند از شهر هرات است» چنین مردانه غزل می‌سراید:

عجب شیرین لبی لیلی عذاری کرده‌ام پیدا
در این ایام خوشحالم که یاری کرده‌ام پیدا
چو مجنون می‌نهم رو بر کف پای سگ کویش
من دیوانه نیکو غم‌گزاری کرده‌ام پیدا

                                     (نقل از فخری هروی، 138)

-------------------------------------
- فخری هروی، محمد. (967 ق). جواهر العجایب.  تصحیح حسام الدین راشدی. چاپ حیدر آباد هند. 1968 م.

- محتشم کاشانی، کمال الدین. (996 ق). هفت دیوان محتشم. 2 جلد. مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر عبدالحسین نوایی و مهدی صدری. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب. 1380ش